Την εικόνα της οικογένειας, μέσα από την επιστημονική και θεολογική ματιά, σε μια εποχή που ανατρέπονται παραδοσιακές αρχές και..αξίες, περιγράφει ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος.
Μέσα από το κύριο άρθρο στο μηνίαιο έντυπο της Μητρόπολης «Εκλησιαστική Παρέμβαση» ο Σεβασμιώτατος αναφέρεται στο θεσμό της οικογένειας, στα παιδιά, το ζευγάρι και το ρόλο της Εκκλησίας.
Αναλυτικά όσα αναφέρει:
Το θέμα της οικογένειας είναι επίκαιρο και έχει πολλές πλευρές. Το σημαντικό είναι ότι η οικογένεια είναι η πρώτη μικρή κοινωνία που συναντά το βρέφος και το παιδί, καθώς αναπτύσσεται και αυτό συντελεί στον τρόπο με τον οποίο θα προσαρμοσθή και θα ζήση στην μεγάλη οικογένεια της κοινωνίας.
Η Εκκλησία, διά των αγίων της και των διδασκάλων της, έχει σημαντικό πλούτο για τον τρόπο με το οποίο θα λειτουργή καλά ο θεσμός της οικογένειας, κυρίως ο ρόλος των γονέων, προκειμένου ο άνθρωπος να λάβη καλές βάσεις για όλη την ζωή του. Μάλιστα δε η διδασκαλία της Εκκλησίας για την οικογένεια συντονίζεται στην σύγχρονη βιολογική και ψυχολογική άποψη για τον ρόλο των γονέων και της οικογένειας.
1. Βιολογία και Ψυχολογία
Κάθε παιδί είναι καρπός αγάπης δύο ανθρώπων διαφορετικού φύλου, που συνέρχονται και από αυτή την συνάντηση έρχεται στην ζωή μια νέα ύπαρξη.
Αν δούμε το θέμα από βιολογικής πλευράς, για το πως αναπτύσσονται τα φύλα, θα σημειώσουμε τον ρόλο του άνδρα και της γυναίκας και κατ’ επέκταση του πατέρα και της μάνας στην ζωή κάθε ανθρώπου.
Είναι γνωστόν από την Βιολογία ότι από την 14η ημέρα από την γονιμοποίηση του ωαρίου αρχίζουν να διαφοροποιούνται όλα τα βλαστοκύτταρα, για να αποτελέσουν τους ιστούς και οι ιστοί να συγκροτήσουν τα όργανα του ανθρωπίνου σώματος. Επίσης, από την 3η – 4η εβδομάδα από την γονιμοποίηση αρχίζουν να σχηματίζωνται όλα τα όργανα του οργανισμού του ανθρώπου.
Συγκεκριμένα, ενώ την 3η εβδομάδα αρχίζει η διαφοροποίηση της καρδιάς και του εγκεφάλου, δηλαδή διαφοροποιούνται τα κύτταρα που θα γίνουν καρδιά και εγκέφαλος, την 5η εβδομάδα διαφοροποιείται το γεννητικό σύστημα, που θα συμπληρώση τον σχηματισμό του την 12η εβδομάδα.
Το φύλο κάθε ανθρώπου καθορίζεται από τα χρωμοσώματα του φύλου, που είναι δύο από τα 46 χρωμοσώματα του ανθρωπίνου γενετικού υλικού. Τα χρωμοσώματα καθορίζουν το φύλο και από εκεί σε φυσιολογικές καταστάσεις προσδιορίζεται η μορφή και η λειτουργία των γεννητικών οργάνων και των αδένων. «Η λειτουργία των γεννητικών αδένων και στα δύο φύλα καθορίζεται από τις γεννητικές ορμόνες της υπόφυσης (γοναδοτροπίνες), που ρυθμίζονται και αυτές από ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα και τον υποθάλαμο. Τα δύο φύλα διαφέρουν στον τρόπο έκκρισης των γοναδοτροπινών: στους άνδρες εκκρίνονται με συνεχή και σταθερό τρόπο, ενώ στις γυναίκες με κυκλικό τρόπο, που οδηγεί στην εμφάνιση του γυναικείου αναπαραγωγικού κύκλου».
Έτσι, το φύλο καθορίζεται από τα χρωμοσώματα, από τα οποία δημιουργούνται τα γεννητικά όργανα και οι γεννητικοί αδένες, καθώς επίσης και από τις ορμόνες. Ανάλογα με το φύλο ετοιμάζεται και το σώμα του ανθρώπου για να αποκτήση τον ιδιαίτερο ρόλο στην οικογένεια και την κοινωνία.
Είναι επόμενο ότι η φυσιολογία του φύλου επηρεάζει και την ψυχολογία κάθε ανθρώπου, γιατί διαφορετικός είναι ο ρόλος του μέσα στην οικογένεια. Έτσι, με το φύλο σχετίζονται και τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά και οι ιδιαίτερες συμπεριφορές. Χρησιμοποιούνται διάφοροι όροι για να χαρακτηρίσουν αυτές τις συμπεριφορές, όπως η «ταυτότητα του φύλου», δηλαδή η αναγνώριση του ανθρώπου ως άνδρα και ως γυναίκα, η οποία δεν επηρεάζεται από την παρουσία ορμονών πριν ή μετά την γέννηση, ούτε καθορίζεται από το βιολογικό φύλο, αλλά εξαρτάται από την επίδραση του περιβάλλοντος και από τις διαδικασίες μάθησης και εκπαίδευσης, δηλαδή από την ιδιαίτερη ανατροφή του κάθε ανθρώπου· «ο ρόλος του φύλου» που αφορά την ιδιαίτερη συμπεριφορά του κάθε ανθρώπου, ανάλογα με το φύλο του· και ο «σεξουαλικός προσανατολισμός», από την απάντηση που θα δώση κάθε ένας στα διάφορα ερεθίσματα που θα δεχθή. Από την παιδική ηλικία (2-4 ετών) αρχίζει και η διαταραχή ταυτότητας φύλου, που «χαρακτηρίζεται από δυσφορία του παιδιού ως προς το βιολογικό του φύλο, επιθυμία να ανήκει στο αντίθετο φύλο και συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το αντίθετο φύλο». «Ο πιο σημαντικός παράγοντας στην εμφάνιση συμπεριφορών αντίθετου φύλου είναι η ενθάρρυνσή τους από το περιβάλλον».
2. Οικογένεια και κοινωνία
Η ίδια η οικογένεια είναι μια κοινωνία, η πρώτη κοινωνία που συναντά ο άνθρωπος που έρχεται στην ζωή, αλλά αυτή η μικρή κοινωνία επηρεάζεται από την ευρύτερη κοινωνία στην οποία αναπτύσσεται. Στο σημείο αυτό θα αναπτύξω την έννοια της οικογένειας ως κοινωνίας.
Υπάρχει μια δημοφιλής θεωρία στον δυτικό κόσμο, που είναι η γενική θεωρία των συστημάτων.
Σύμφωνα με την θεωρία αυτή όλος ο κόσμος από τα άτομα μέχρι τους γαλαξίες αποτελείται από συστήματα. Αυτά τα συστήματα χωρίζονται σε άψυχα συστήματα και σε έμψυχα συστήματα. Ο άνθρωπος είναι ένα σύστημα. Όταν δύο άνθρωποι αποφασίζουν να κάνουν οικογένεια, τότε η οικογένεια είναι ένα σύστημα. Η ίδια η οικογένεια είναι ένα υποσύστημα μέσα στο γενικό σύστημα της κοινωνίας, του Έθνους και του κόσμου. Αλλά και μέσα στην οικογένεια υπάρχουν υποσυστήματα, όπως υπάρχει το υποσύστημα των γονέων-συζύγων και τα υποσυστήματα των παιδιών.
Για να λειτουργή καλά ένα σύστημα πρέπει να διακρίνεται από τρία χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Το ένα είναι η οργάνωση, αφού κάθε σύστημα πρέπει να λειτουργή σωστά. Το δεύτερο γνώρισμα είναι τα σύνορα, δηλαδή μεταξύ των υποσυστημάτων και των συστημάτων πρέπει να υπάρχουν σύνορα, όλοι να γνωρίζουν τα όριά τους. Και το τρίτο γνώρισμα είναι η δυνατότητα επικοινωνίας κάθε συστήματος, που σημαίνει κάθε σύστημα να έχη την δυνατότητα να επικοινωνή με τα υποσυστήματα και τα υπερσυστήματα.
Ας προσαρμόσουμε την θεωρία αυτήν των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των συστημάτων μέσα στην οικογένεια.
Η ίδια η οικογένεια είναι ένα σύστημα και μέσα της έχει δύο υποσυστήματα, που είναι οι γονείς-σύζυγοι και τα παιδιά. Κάθε υποσύστημα πρέπει να οργανωθή καλά, δηλαδή κάθε μέλος της οικογένειας πρέπει να έχη έναν συγκεκριμένο ρόλο να παίξη στην οικογένεια, γι’ αυτό οι γονείς πρέπει να διοργανώσουν καλά το υποσύστημά τους, να έχουν αγάπη μεταξύ τους, έπειτα πρέπει να γνωρίζουν τα όρια μεταξύ αυτών και των παιδιών, ότι είναι γονείς και όχι παιδιά, δηλαδή ο ρόλος τους να μην είναι συγκεχυμένος, και συγχρόνως να βρούν τρόπους επικοινωνίας με τα παιδιά.
Το υποσύστημα των συζύγων-γονέων πρέπει να καταλάβη ότι κάθε φύλο έχει ιδιαίτερο ρόλο και να το διοργανώση καλά, δηλαδή ο ένας είναι πατέρας και όχι μητέρα, είναι άνδρας και όχι γυναίκα, ή η άλλη είναι γυναίκα και όχι άνδρας. Έπειτα, πρέπει να υπάρχη χώρος ελευθερίας για να ζη ο κάθε ένας, που σημαίνει ότι ο κάθε ένας πρέπει να έχη όρια με τον άλλο. Συγχρόνως με την αγάπη που θα λειτουργή ως κένωση, θα πρέπει να υπάρχη δυνατότητα επικοινωνίας. Το ότι είναι πατέρας δεν πρέπει να χάση την ιδιότητα του συζύγου, ή το ότι είναι μητέρα δεν μπορεί να χάση την ιδιότητα της συζύγου. Έτσι, το υποσύστημα γονείς-σύζυγοι πρέπει να έχη οργάνωση μεταξύ τους, όρια με το υποσύστημα των παιδιών και δυνατότητα επικοινωνίας με τα παιδιά.
Το ίδιο πρέπει να συμβαίνη και με το υποσύστημα παιδιά σε σχέση με τους γονείς τους, αλλά και σε σχέση με τα αδέλφια. Σε όλες τις περιπτώσεις χρειάζονται οργάνωση των υποσυστημάτων, σύνορα-όρια ελευθερίας και κινήσεως, και δυνατότητα επικοινωνίας .
Αυτή η θεωρία των συστημάτων εφαρμόζεται σωστά και στον τρόπο διοργανώσεως ενός Κράτους μέσα στην συνύπαρξη άλλων Κρατών, γι’ αυτό κάθε Κράτος φροντίζει να έχη καλή οργάνωση στο εσωτερικό του, όρια-σύνορα και δυνατότητα επικοινωνίας με κάθε άλλο Κράτος. Το ίδιο, αναλογικά, πρέπει να εφαρμόζεται και μέσα στην οικογένεια.
Μια άλλη βασική κοινωνιολογική αρχή που πρέπει να εφαρμόζεται στην οικογένεια είναι ότι το καλύτερο κοινωνικό σύστημα είναι αυτό που το κέντρο αναφοράς είναι έξω από το σύστημα. Δηλαδή, για να λειτουργήση καλά μια ποδοσφαιρική ομάδα πρέπει ο προπονητής να βρίσκεται έξω από την ομάδα, για να βλέπη καλά πως λειτουργεί το σύστημα, αλλά και πως λειτουργεί το σύστημα της άλλης ομάδας.
Μέσα σε αυτήν την προοπτική θέλω να πω ότι η οικογένεια είναι ένα σύστημα με τα υποσυστήματά της, αλλά συγχρόνως η ίδια είναι ένα υποσύστημα μέσα στα άλλα συστήματα της κοινωνίας, όπως είναι το Κράτος με τις εξουσίες του, και η Εκκλησία με την οργάνωσή της. Και στην περίπτωση αυτή η οικογένεια πρέπει να αναπτύξη τα τρία αυτά γνωρίσματα, ήτοι την δική της οργάνωση, τα όριά της, αλλά και τον τρόπο της επικοινωνίας της με το Κράτος και την Εκκλησία. Δεν είναι δυνατόν η οικογένεια να είναι τελείως απομονωμένη, ηθικά αποστειρωμένη.
3. Η Εκκλησία για την σχέση γονέων και παιδιών
Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της οικογένειας έχουν οι γονείς, οι οποίοι πρώτα είναι σύζυγοι και στην συνέχεια γίνοται γονείς, με τους ιδικούς τους ρόλους μέσα στην οικογένεια. Τα παιδιά πρέπει να έχουν γνώση του φύλου τόσο του πατέρα όσο και της μητέρας. Όσο αυτοί οι ρόλοι είναι συγκεχυμένοι τόσο και δημιουργούν προβλήματα στα παιδιά, ως προς τις συμπεριφορές του φύλου, και ως προς την διαταραχή της ταυτότητας του φύλου, που ξεκινά πολύ νωρίς, ήτοι στην πρώτη περίπτωση (συμπεριφορά του φύλου) στην παιδική ηλικία των 2-3 ετών και στην δεύτερη περίπτωση (διαταραχή της ταυτότητας του φύλου) στην ηλικία των 2-4 ετών.
Η Εκκλησία δέχεται όλες αυτές τις βιολογικές και ψυχολογικές ερμηνείες περί των συζύγων-γονέων, όπως φαίνεται στην διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας. Θα προτιμήσω, όμως, να παρουσιάσω με λίγα λόγια την διδασκαλία της Εκκλησίας για το θέμα που μας απασχολεί μέσα από την διάταξη και τις ευχές του μυστηρίου του γάμου, αφού η Εκκλησία όλη την διδασκαλία της περί του γάμου την έβαλε μέσα στο μυστήριο που τελεί.
Κατ’ αρχάς, το μυστήριο του γάμου αποκαλείται «μυστήριο αγάπης» δύο ετεροφύλων ανθρώπων, κατά τον περίφημο ορισμό του Ρωμαίου Νομικού Μοδεστίνου, του 3ου αιώνος μ.Χ., ότι ο γάμος είναι «ένωσις ανδρός και γυναικός και συμβίωσις του βίου παντός, θείου τε και ανθρωπίνου δικαίου κοινωνία».
Έπειτα, η αγάπη αυτή δεν πρέπει να είναι ιδιοτελής, αλλά εκούσια κένωση, διότι η αγάπη από την φύση της είναι κένωση, προσφορά, σταυρός, θυσία, και όχι ιδιοτελής απόλαυση. Αυτό εξάγεται από το ότι η σχέση του ανδρογύνου δεν πρέπει να είναι αυτονομιστική, αλλά θεοκεντρική, γι’ αυτό υπάρχει τελετή, ακολουθία του γάμου, και παρακαλείται ο Θεός να ευλογήση το ανδρόγυνο, την συζυγία, την οικογένεια και τους καρπούς αυτής της αγάπης.
Έτσι, τα πάντα θεωρούνται δώρα του Θεού, και η επικοινωνία μεταξύ τους είναι μια ανταλλαγή δώρων. Η αίσθηση του δώρου προϋποθέτει τον δοτήρα και τον δωρολήπτη, και αυτό δημιουργεί μια έντονη πνευματική σχέση. Δεν είναι σχέση απλώς βιολογική και ψυχολογική, αλλά και εκκλησιαστική, πνευματική. Η νέα συζυγία και οικογένεια εντάσσεται μέσα στην ευρύτερη οικογένεια της Εκκλησίας.
Ο γάμος θεωρείται ως συνέχεια του γάμου της Κανά, γι’ αυτό ευχόμαστε του «ευλογηθήναι τον γάμον τούτον, ως τον εν Κανά της Γαλιλαίας», όπου το νερό μετατρέπεται σε «καλόν οίνον», δηλαδή η βιολογική ζωή και ο βιολογικός τρόπος ζωής μετατρέπεται σε καλό πνευματικό οίνο, σε μια μέθη που θα αντέξη στον χρόνο και στους αιώνες.
Η Εκκλησία εύχεται στον Θεό να δώση στο ανδρόγυνο:
«Ζωήν ειρηνικήν, μακροημέρευσιν, σωφροσύνην, την εις αλλήλους αγάπην εν τω συνδέσμω της ειρήνης, σπέρμα μακρόβιον, την επί τέκνοις Χάριν, τον αμαράντινον της δόξης στέφανον». Στην συνέχεια εύχεται: «Αξίωσον αυτούς ιδείν τέκνα τέκνων∙ την κοίτην αυτών ανεπιβούλευτον διατήρησον∙ και δος αυτοίς από της δρόσου του ουρανού άνωθεν, και από της ποιότητος της γης∙ έμπλησον τους οίκους αυτών σίτου, οίνου και ελαίου και πάσης αγαθωσύνης, ίνα μεταδιδώσι και τοις χρείαν έχουσι, δωρούμενος άμα και τοις συμπαρούσι πάντα τα προς σωτηρίαν αιτήματα».
Στην ευχή αυτή φαίνεται όλη η διδασκαλία της Εκκλησίας για μια ολοκληρωμένη οικογένεια, η οποία πρέπει να στηρίζεται στην αγάπη μεταξύ τους μέσα στον σύνδεσμο της ειρήνης, να έχουν υγεία και μακροημέρευση, να δούν όχι μόνον παιδιά, αλλά και εγγόνια, να είναι γεμάτοι από τα απαραίτητα υλικά αγαθά, ώστε και να ζούν, αλλά και να προσφέρουν σε αυτούς που έχουν ανάγκη, και πάνω από όλα να έχουν την ευλογία του Θεού.
Σε μια άλλη ευχή κυριαρχούν τρία ρήματα, ήτοι: «Ευλόγησον», «Διαφύλαξον», «Μνημόνευσον». Η νέα οικογένεια χρειάζεται την δύναμη και την ευλογία του Θεού, την προστασία του Θεού και την διαρκή παρουσία Του διά της μνήμης Του.
Στην αρχή του μυστηρίου του γάμου ψάλλεται ο 127ος Ψαλμός του Δαυίδ. Σε αυτόν μακαρίζονται οι άνθρωποι που φοβούνται τον Κύριον και πορεύονται στην οδόν Του. Έπειτα, εύχεται στον άνθρωπο που φοβάται τον Θεό: «Η γυνή σου ως άμπελος ευθυνούσα εν τοις κλήτεσι της οικίας σου», δηλαδή η γυναίκα να είναι μια κληματαριά φορτωμένη από σταφύλια, που είναι τα παιδιά μέσα σε όλα τα μέρη της οικίας του. Έπειτα, εύχεται: «Οι υιοί σου ως νεόφυτα ελαιών κύκλω της τραπέζης σου», δηλαδή τα παιδιά να είναι γύρω από το τραπέζι του σαν νέα τρυφερά φυτά των ελαιών. Όλη η οικογένεια ομοιάζει με αμπέλι και ελιά. Η γυναίκα δίνει το κρασί, και τα παιδιά είναι γύρω από το ανδρόγυνο ως μικρά κλαδιά της ελιάς.
Σε μια άλλη ευχή συναντάται η φράση: «Σύζευξον αυτούς εν ομοφροσύνη∙ στεφάνωσον αυτούς εις σάρκα μίαν∙ χάρισαι αυτοίς καρπόν κοιλίας, ευτεκνίας απόλαυσιν». Πρόειται για μια μικρή ευχή, αλλά γεμάτη με νοήματα. Θα τα εντοπίσω:
«Σύζευξον αύτούς εν ομοφροσύνη».
Η συζυγία πρέπει να εξασκείται με ομοφροσύνη, δηλαδή οι σύζυγοι να έχουν τα ίδια φρονήματα, γιατί οι αντιπαλότητες σε κρίσιμα σημεία είναι αρνητικό παράδειγμα και υπόδειγμα για τα παιδιά. Τα παιδιά έχουν ισχυρές αντένες και συλλαμβάνουν την συμβατική συζυγία, το συναισθηματικό διαζύγιο, και τις εσωτερικές, μη φανερές αντιθέσεις.
«Στεφάνωσον αυτούς εις σάρκα μίαν».
Ο γάμος, όπως γίνεται στην Εκκλησία, δεν είναι μια συμβολαιογραφική πράξη συνοίκησης, αλλά ένωση σωμάτων με ο,τι αυτό συνεπάγεται, και δεν πρέπει να υπάρχουν οι λεγόμενες «τριγωνοποιήσεις» στην συζυγική ζωή.
«Χάρισαι αυτοίς καρπόν κοιλίας».
Ευλογείται η σύλληψη των παιδιών στην μήτρα της γυναίκας. Πρόκειται για το μυστήριο της ζωής που γίνεται μέσα στην σιωπή της μήτρας, κάτω, όμως, από την θαλπωρή της τρυφερής αγάπης των συζύγων. Εξωτερικά φωτίζει ο ήλιος της αγάπης και εσωτερικά αναπτύσσεται η ζωή αδιάφανα, κρυφά από τα μάτια των ανθρώπων, όπως αναπτύσσεται η ζωή των δένδρων και των φυτών κάτω από την θαλπωρή του ηλίου.
«Ευτεκνίας απόλαυσιν».
Δεν πρόκειται μόνον για τεκνοποιία, αλλά για ευτεκνία, και μάλιστα για απόλαυση ευτεκνίας. Αυτό είναι η προσδοκία, το όραμα κάθε ανδρογύνου, αλλά αυτό είναι αποτέλεσμα πολλών προϋποθέσεων, μεταξύ των οποίων είναι η πολυεπίπεδη αγάπη των συζύγων.
Δεν ασχολήθηκα με λεπτομέρειες ως προς την αγωγή των παιδιών, την σχέση μεταξύ των γονέων και των παιδιών σε μια οικογένεια, αλλά προσπάθησα να εντοπίσω τα πιο βασικά. Και αυτά είναι ότι η καλή συνύπαρξη των συζύγων, μέσα από τις ώριμες προϋποθέσεις της ανιδιοτελούς αγάπης, έχει ως αποτέλεσμα την καλή αγωγή των παιδιών, τα οποία αισθάνονται την οικογένεια ως πνευματική μήτρα, στην οποία αναπτύσσονται φυσιολογικά. Η ψυχική και πνευματική υγεία των συζύγων-γονέων συντελεί στην ψυχική και πνευματική υγεία των παιδιών.
Βεβαίως, υπάρχουν και διάφορες λαθεμένες καταστάσεις, είτε από επιπολαιότητες των συζύγων, είτε από παρεμβάσεις της άρρωστης πλευράς της κοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Όμως, και σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν πολλές διορθωτικές κινήσεις. Η μετάνοια, που είναι στοιχείο της ανθρώπινης ζωής, η καλή παιδεία και η ζωή της ’Εκκλησίας, στην οποία είμαστε εντεταγμένοι με την βάπτισή μας, βοηθούν στην διόρθωση πολλών πραγμάτων. Άλλωστε, δεν ζούμε σε ηθικά αποστειρωμένες κοινωνίες.
Το σημαντικό είναι να λειτουργούν καλά τα συστήματα και υποσυστήματα της οικογένειας, της κοινωνίας και της Εκκλησίας, και το σημαντικότερο είναι να αντιμετωπίζουμε με σοβαρότητα και υπευθυνότητα τα γεγονότα της ζωής μας, όπως είναι «η έννομος συζυγία και η εξ αυτής παιδιποιία», και φυσικά όταν γίνονται λάθη δεν χρειάζεται απελπισία, αφού η μετάνοια διορθώνει τα πάντα.